શિક્ષણ,સગવડ અને આપણે..............

શિક્ષણ,સગવડ અને આપણે.............. 

      જો કોઈ આપણને પૂછે કે શિક્ષણ અને સગવડો વચ્ચે કોઈ સંબંધ છે? તો આપણે સૌ શું જવાબ આપીશું? માણસ અગવડો વેઠીને વધુ શીખે છે કે પછી સગવડો વચ્ચે ઉછરીને? શું આ સગવડો સારા ‘શિક્ષણ’ નું સ્થાન લઇ શકે? કે પછી ભણવા માટે એ.સી. ક્લાસ કે લેટેસ્ટ સગવડો જરૂરી છે ખરી? જવાબ વિચારજો અને પછી આગળ વાંચજો.

કોઈ સ્કૂલ, કોલેજ કે યુનિવર્સીટીનું કે પછી કોઈ કલાસીસનું બ્રોશર જોઈએ, વાંચીએ તો આજે આપણને લાગે આ બ્રોશર કોઈ ફાઈવસ્ટાર હોટેલનું છે કે પછી કોઈ શૈક્ષણિકસંસ્થાનું! લેટેસ્ટ ક્લાસરૂમ, લેટેસ્ટ બિલ્ડીંગ, એ.સી. લેટેસ્ટ ફર્નીચર, લેટેસ્ટ સાઉન્ડ સિસ્ટમ, લાયબ્રેરી,લેબોરેટરી (જેનો ઉપયોગ થતો પણ હશે કે કેમ!), અરે ઘણી સંસ્થાઓમાં તો લીફ્ટ પણ હોય! સારામાં સારી સુવિધાઓ સાથેનું સુસજ્જ બિલ્ડીંગ હોય! સરસ મજાનો બાગ, સાથે વિશાળ રમતનું મેદાન પણ જ્યાં રમવા જવાનું ક્યારેક જ બનતું હોય. પછી વર્ણન હોય ટોપમાં આવેલા વિદ્યાર્થીઓનું અને છેલ્લે આવે વાયદાઓ! તમારા બાળકોનું આમ કરી નાખીશું અને તેમ કરી નાખીશું. એને આવા બનાવી દેશું અને તેવા બનાવી દઈશું. એની સર્જનાત્મકતા સવારી દેશું. એને સફળતાના શિખરે પહોચાડી દઈશું. સર્વાંગી વિકાસ કરીશું વગેરે વગેરે. અરે બ્રોશર વાચી આપણને એમ થાય આ દેશમાં બધા બાળકો ડોક્ટર, એન્જીનીયર, પ્રોફેસર, વકીલ, જ બનશે. ( નેતાઓ અને ધર્મગુરુઓ ઉંચી પોસ્ટ છે, એના માટે સ્કૂલ જાવું જરૂરી નથી એટલે અહી સમાવેશ કર્યો નથી.) અને જો એ નહિ બની શકે તો કોઈ મોટા કલાકારો બની જશે. પણ હકીકત તો એ છે કે જેટલા સારા બ્રોશર બને છે, જેટલું ઉમદા માર્કેટિંગ થાય છે, એટલું સારું શિક્ષણ અપાતું નથી. આમાં એક પેજ જે વિદ્યાર્થીઓ સારા રેન્ક લઇ આવે એને હાથમાં કપ લઇ ઉભા રાખનારનું પણ હોય છે. પી.આર. ની રેલમછેલ! આપણને એમ થાય ૧૦૦ કરતા આંકડો ક્યાંક વધી નાં જાય! જેને માર્ક ઓછા આવે એને તો એવું લાગે આપણે ક્યાં ગ્રહ પર આવી ગયા! બિચારા એકલા અટુલા. અને માતા-પિતા આ માર્કેટિંગ થી પ્રેરાઈ લાખો રૂપિયા પોતાના સંતાનોના શિક્ષણ પાછળ ખર્ચી નાખે. અરે ઘણા ઘરોમાં તો બાળકોના શિક્ષણની એટલી બધી ચર્ચા થતી હોય આપણને લાગે આનાથી મોટી કોઈ રાષ્ટ્રીય સમસ્યા જ નથી. ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગના માતા-પિતા પણ આ રેસમાં જોડાય જાય. લોકો પોતાની આવકનો મોટો હિસ્સો શિક્ષણ પાછળ ખર્ચતા રહે છે, પણ એ રોકાણનું યોગ્ય વળતર મળતું નથી. પણ એને માટે શિક્ષણ-સંસ્થાઓ જવાબદાર નથી, જવાબદાર તો માતા-પિતા પોતે હોય છે, જે સ્ટેટસ માટે, દેખા-દેખી ને લીધે પોતાના સંતાનોને ખુબ ઉંચી ફી આપી ભણાવે છે.

 હવે બીજી વાત, રીઝલ્ટ આવે એટલે તમે સૌ જાણો છો, જે વિદ્યાર્થીઓના રેન્ક ઊંચા હોય, જેઓના પી.આર. ઊંચા હોય તેઓના ઈન્ટરવ્યું વર્તમાનપત્રોમાં આવે છે. એ ઈન્ટરવ્યું જો આપણે સૌ ધ્યાનથી વાંચીએ તો સમજાશે કે રેન્ક લાવનાર વિદ્યાર્થીઓ કેવી રીતે આગળ આવે છે? રેન્ક લાવનાર મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ જાત-મહેનત દ્વારા આગળ આવ્યા હોય છે. તેઓ કોઈપણ જાતની વિશેષ સગવડ વિના આવું પરિણામ લઈને આવ્યા હોય છે. અરે એમાંથી મોટા ભાગના તો એવા ગરીબ માતા-પિતાના સંતાનો હોય છે, જેઓ ને જીવનની પાયાની જરૂરીયાતો પણ મળતી હોતી નથી. કોઈ શેરીના થાંભલે બેસીને તો કોઈ પિતાજીની સાવ નાની દુકાનમાં બેસીને તો કોઈ  તમામ ઘરનું કામ કાર્ય પછી પણ ભણીને આગળ આવેલા હોય છે. જે વિદ્યાર્થીઓ આટલી આટલી અગવડો વચ્ચે આવું સુંદર પરિણામ લાવે છે, સૌ તેની નોંધ લે છે, તેઓને કોઈ જ પ્રકારના માર્કેટિંગની જરૂર પડતી નથી. આવા વિદ્યાર્થીઓ અનેક અગવડો વચ્ચે પોતાનામાં રહેલી પ્રતિભાને બહાર લાવવામાં સફળ રહે છે. સંઘર્ષ  રોજ તેઓના દરવાજા ખખડાવતો રહે છે, પણ તેઓ અટકતા નથી. સખત પરિશ્રમ દ્વારા તેઓ આગળ આવતા રહે છે. અરે ઘણીવાર તો માતા-પિતાને ખ્યાલ પણ નથી હોતો કે તેઓનું સંતાન આટલું પ્રતિભાશાળી છે. આમપણ મિત્રો કમળ કાદવમાં જ ખીલે છે. આમાંથી મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ કોઈપણ કલાસીસમાં પણ જતા હોતા નથી. સ્કૂલમાં શીખવાડે એનું પૂનરાવર્તન કરી ના સમજાય એની પાછળ જાતે મથી શીખતા હોય છે.

તમે G.P.S.C. કે U.P.S.C. ના પરિણામો અને ઇન્ટરવ્યુ તપાસસો તો ખ્યાલ આવશે કે આમાં પણ એવા જ વિદ્યાર્થીઓ નંબર છે કે પાસ થાય છે, જેઓ સાવ સગવડો વિના મહેનત કરતા હોય છે. તેઓમાંથી પણ ઘણાના માતા-પિતા પાસે બે ટંક જમવાનું પણ હોતું નથી. હાથ-રીક્ષા ચલાવનાર, કે ઓટો-રીક્ષા ચલાવનાર કે મજુરી કરનાર માતા-પિતા ના સંતાનો સખત મહેનત કરીને આગળ આવતા હોય છે. આપણી સમક્ષ એવા ઘણા ઉદાહરણો છે, જેઓ સખત ગરીબીમાં ઉછરીને આગળ આવેલા હોય છે. ડો. એ.પી.જે.અબ્દુલ કલામ એનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે! જેઓ સ્ટ્રીટ લાઈટ નીચે ભણીને આગળ આવેલા છે. હકીકત તો એ છે કે સગવડતાઓ અને શિક્ષણને કોઈ સંબંધ હોતો નથી. હોશિયારી અને સગવડોને પણ કોઈ સંબંધ નથી. ( જો કે હોશિયારી એ કોઈ જ્ઞાતિનો ઈજારો નથી હોતી.) જેની અંદર પ્રતિભા અને ધગશ હોય એ બહાર આવ્યા વિના રહેતી નથી. એના માટે પ્રેરણા અને પ્રેરકબળ જ જરૂરી હોય છે. કોઈ વિશિષ્ટ સુવિધાઓ જરૂરી હોતી નથી. આપણે નાનપણથી જ શીખતા આવ્યા છીએ કે ફૂલો કાંટાઓ વચ્ચે જ ખીલે છે. ફૂલોની મહેંકને કોઈ રોકી શકતું નથી એમ જ વ્યક્તિમાં રહેલી ધગશ અને પ્રતીભાને કોઈ રોકી શકતું નથી.

હમણાં હમણાં એક મુવી આવ્યું છે. ‘સુપર૩૦’ જેમાં આ વાત બહુ સરસ રીતે સમજાવી છે. એક ઘગશ વાળો શિક્ષક કોઈપણ જાતની સુવિધા વિના ૩૦ ગરીબ બાળકોને ભણાવી IIT માં એડમીશન અપાવે છે. જેનામાં ઇચ્છાશક્તિ અને હોશિયારી છે, તેને તમે સાવ સામાન્ય નિશાળમાં ભણાવશો તો પણ એ આગળ વધી શકશે. તેની અંદર પ્રતિભાની જે કઈ આગ છે, એ બહાર આવ્યા વિના રહેવાની નથી. માટે આપણે સમજીએ અને આપણા સંતાનોને સગવડોના ભાર નીચે દબાવવાનો પ્રયત્ન ના કરીએ.એને જાતે જ વિકસવા દઈએ. પ્રથમ વાર ચાલવાનું શીખતા બાળકનો માત્ર હાથ પકડવો પડે છે, એ ચાલતા શીખી જાય એટલે એ સહારો છોડી દેવો પડે છે.એમ જ સગવડોનો સહારો પણ છોડી દેવો જોઈએ. જરૂર પૂરતું એને આપીએ અને બાકીના માટે એને જાતે લડવા દઈએ. કેમ ખરું ને?

એકલા ચાલો, અને આપણે,

એકલા ચાલો, અને આપણે,

                                  

 

 અટલ બિહારી વાજપાઈ, દશરથ માંઝી, અન્ના હઝારે, બાબા રામદેવ, હેનરી ફોર્ડ,રાજા રામ મોહનરાય, આ બધા જ મહાનુભાવોમાં કયું સામ્ય રહેલું છે, કોઈ પૂછે તો સૌનો જવાબ તેમણે મેળવેલી સફળતાને આધારે અલગ અલગ હશે. પણ જો મારા આજના આર્ટીકલના શીર્ષક ને ધ્યાનમાં લઈએ તો હું કહીશ આ બધા અને જેણે આ વિશ્વને બદલવામાં પોતાનો અદ્વિતીય ફાળો આપ્યો છે, એ બધા જ લોકોએ જયારે પોતાના કાર્યની શરૂઆત કરી ત્યારે તેઓ એકલા હતા. એક વિચાર સાથે તેઓ વિશ્વમાં આવ્યા અને આજે એ વિચાર સમગ્ર દુનિયા માટે પ્રેરણા આપનારો બની રહ્યો છે. આ લોકોએ જયારે ચાલવાની શરૂઆત કરી સમગ્ર સંઘર્ષ દરમિયાન તેઓ એકલા હતા પણ જયારે એ સંઘર્ષ સફળતામાં ફેરવાયો ત્યારે તેઓ સાથે આખી દુનિયા હતી. આપણે સૌ હમેંશા એવું વિચારતા હોઈએ છીએ જયારે કોઈ નવી શરૂઆત કરવી હોય ત્યારે કે મારા એકલાથી શું થશે, મને કોણ સાંભળશે અને હું એકલો/એકલી આ સંઘર્ષ કેવી રીતે પાર કરી શકીશ. આપણે જયારે એવું વિચારતા હોઈએ છીએ ત્યારે આપણને આપણામાં રહેલી શક્તિઓ પર વિશ્વાસ હોતો નથી અગર તો આપણે આપણી જાતને ‘અન્ડરએસ્ટીમેટ’ કરતા હોઈએ છીએ. પણ ઈશ્વરે આપણને મોટીવેટ કરવા એવા એવા ઉદાહરણો આપણી સમક્ષ મુક્યા છે, જેના થકી પ્રેરણા લઇ આપણે આપણી શક્તિઓને ઓળખી કોઇપણ રસ્તે ‘એકલા’ ચાલી સફળ થઈએ કે ના થઇએ પણ આગળ વધી શકીએ છીએ. યાદ રાખવું સફળ થવું એ કોઈપણ પ્રયત્નોનો માપદંડ નથી. આપણે જે પ્રકારનું જીવન જીવવા ઈચ્છતા હોઈએ એ જીવવા મળે એ પણ સફળતા જ છે.પણ એના માટે પણ એકલા એકલા જીવનના રસ્તાઓ પર ચાલવું જ પડે છે, આમપણ જીવનનો સંઘર્ષ જેટલા એકલે હાથે લડીશું, એટલા જ પરિણામો વધુ મીઠા લાગશે.

   આગળના ફકરામાં જેટલા જેટલા મહાનુભાવોની વાત કરી છે, એ બધાને આજે આખી  સલામ કરે છે, પણ તેઓએ જયારે શરૂઆત કરી હશે, કેટલા મજબુત મનોબળ સાથે કરી હશે. અટલ બીહારી વાજપાઈએ જયારે જનસંઘ વિખેરી ૬ એપ્રિલ ૧૯૮૦માં ભારતીય જનતા પાર્ટીની સ્થાપના કરી હતી તેઓ સાવ એકલા હતા.૧૯૮૪માં તેઓની પાર્ટીએ માત્ર બે જ બેઠકો જીતી હતી. એકવાર તો તેઓ હાર્યા પણ ખરા.પણ હાર માને એ વ્યક્તિત્વ જ તેઓનું નહોતું. અને આજે એ ભારતીય જનતા પાર્ટી ભારતની સૌથી મોટી પોલીટીકલ પાર્ટી છે. તેઓ ભારતનાં પ્રથમ બીનકોંગ્રેસી વડાપ્રધાન બન્યા. ૧૯૮૦ માં પાર્ટીની સ્થાપના બાદ તેઓએ  આખા ભારતમાં ભ્રમણ કર્યું અને લાખો કાર્યકર્તાઓને બીજેપી તરફ વાળ્યા. આજે ભલે આ પાર્ટી નરેન્દ્ર મોદીના ના નામે ઓળખાય છે, પણ એની સ્થાપના અને વિકાસનો સંપૂર્ણ શ્રેય અટલજી  ને જ મળવો રહ્યો.અટલજી એ વિચાર્યું હોત કે  હું એકલો શું કરી શકું? તો આજે આ પાર્ટીનું કોઈ અસ્તિત્વ જ ના હોત! આ લેવલે પાર્ટીને પહોચાડવા તેમણે અનેક સંઘર્ષોનો સામનો કર્યો હશે. જેઓ સંઘર્ષ કરતા રહે છે,તેઓ જ કઈક અલગ રસ્તો કંડારતા રહે છે. હકીકત તો એ છે કે “ હું એકલો/એકલી શું કરી શકું એ ભાવના જ આપણામાં નકારાત્મકતા જન્માવે છે. આવું વિચારીએ છીએ ત્યારે આપણે દુનિયા જેવી છે તેવી સ્વીકારી લઈએ છીએ અને આપણા સપનાઓ અધૂરા રહી જાય છે.

બીજું ઉદાહરણ લઈએ દશરથ માંઝીનું જેને લોકો ‘mountain man’ તરીકે ઓળખે છે.પત્ની ફાલ્ગુની દેવીને સમયસર સારવાર ના મળવાથી મૃત્યુ પામી કારણકે નજીકમાં કોઈ હોસ્પિટલ નહોતી. તેઓએ નક્કી કર્યું કે હવે કોઈ આ અસુવિધાને લીધે મરણને શરણ થવું જોઈએ નહિ. અને એકલા હાથે તેણે ૧૧૦ મી લાંબો, ૭.૭ મી.ઊંડો અને ૯.૧ મી પહોળો રસ્તો બનાવી લીધો. એ પણ પર્વતો અને ખડકોની વચ્ચેથી! એના આ પ્રયત્નોને લીધે તેઓના ગામ ગેહલર (બિહાર) ના લોકોનું જીવન આજે સરળ બની રહ્યું છે. શરૂઆતમાં ગામના લોકોએ તેનો વિરોધ પણ કરેલો પણ પછી મદદ પણ કરી. છે ને એકલા ચાલવાની મજા! એમાં જેવી લક્ઝરી મળે બીજામાં ના મળે. શરૂમાં કોઈ સાથે ના  હોય પણ છેલ્લે બધા સાથે જોડાય જાય છે.વિરોધ કરનારા સાથે જોડાય એનાથી વધુ આનદ-દાયક પ્રવાસ કયો હોવાનો! આવો પ્રવાસ જ જીવનને વધુ સારા કાર્યો કરવાની પ્રેરણા આપતો રહે છે.

રાજા-રામ મોહનરાય નામ સાંભળ્યું હશે, જેમણે એકલે પંડે પહેલીવાર ‘સતીપ્રથાના’ રિવાજનો વિરોધ કર્યો. શું તેમણે એવું વિચાર્યું કે હું એકલો શું કરી શકીશ?  મારા એકના વિરોધથી આ કાળો રીવાજ કેવી રીતે બદલાશે? સદીઓથી ચાલ્યા આવતા અ ગલત રિવાજનો તેમણે એકલા હાથે સામનો કર્યો. વળી વિચારો કે એ સમયે સમાજ પણ કેટલો રૂઢીચુસ્ત હતો.છતાં તેમણે પ્રયાસો કર્યા અને એ રીવાજ  બદલાવ્યો. તેઓના થકી આ ક્રૂર રિવાજનો અંત આવ્યો. એકલે હાથે આવા ચમત્કારો પણ થઇ શકે છે.

 સાલુમરાદા થીમક્કા (કર્ણાટક) છે ને કઈક અલગ નામ! તેઓનું કામ પણ તેમના નામ જેવું જ અલગ છે. તેઓને આ વર્ષે પદ્મશ્રીનો એવાર્ડ મળ્યો છે. જો આ એવાર્ડ તેમને મળ્યો એમાં એવોર્ડની ગરિમા વધી ગઈ! તેઓએ પર્યાવરણની સુરક્ષા કાજે હજારો વૃક્ષો એકલા હાથે ઉગાડ્યાં અને ઉછેર્યા પણ ખરા! તેઓએ સ્કૂલનું ઔપચારિક શિક્ષણ પણ લીધું નથી. પણ જેણે એકલા હાથે સમાજના ભલા માટે કામ કરવું જ છે, એને કશું નડતું નથી. નડે છે, તેઓને જ જેણે માત્ર ફરિયાદો જ કરવી છે. પર્યાવરણ માટે એકલે હાથે વૃક્ષો ઉગાડવાની તેમની જીદ આજે તેઓને ક્યાં સુધી લઇ ગઈ? માત્ર વાતો કર્યા કરવી અને કામ કરતા રહેવું એમાં ધરતી-આકાશનો ફર્ક હોય છે.

હેનરી ફોર્ડ જેને અમેરિકન ઉધોગોના ‘કેપ્ટન’ માનવામાં આવે છે. તેમણે એકલા હાથે ફોર્ડ કંપનીની સ્થાપના કરી. અને કંપનીને સફળતાના શિખરે પહોચાડી. તેઓએ પોતાના કર્મચારીઓને ઊંચા પગાર આપી કંપનીને એક નવી ઓળખ આપી. તેઓના એકલા હાથના પ્રયાસોને જ લીધે દુનિયા તેઓને ‘ફોરડીઝમ’ તરીકે ઓળખે છે. એકલા પંથે ચાલી અમેરિકાના ઉધોગોને નવી દિશા આપનારા આ સાહસિકની ઓળખને કોણ વળી ભૂલી સકે?

મિત્રો આવા તો કેટલાયે ઉદાહરણો છે, દરેક ક્ષેત્રમાં આપણને આવી એકલા પંથે ચાલી સફળ વ્યક્તિઓ મળી આવશે. ભારતમાં ફિલ્મ ઉધોગની શરૂઆત કરનાર દાદા સાહેબ ફાળકે ને વળી કોણ ભૂલી સકે. હકીકત તો એ છે મિત્રો આ દુનિયા આવા એકલ પ્રવાસીઓને લીધે જ બદલાતી અને વિકસતી રહે છે. આ વ્યક્તિઓ જ આપણને સમજાવી શકી છે, કે એકલે હાથે દ્રઢ નિશ્ચયતાથી લડનાર જ વિશ્વને નવો રાહ ચિંધનાર બની શકે છે. આવા લોકો જ પોતાના સપનાઓ સાકાર કરી શકે છે. કોઈ કામને ક્રેડીટ આપે કે નાં આપે એકલા એકલા લડતા રહેવું એ જીવનમંત્ર અપનાવવા જેવો ખરો. હવે ક્યારેય એવું ના વિચારતા કે હું એકલો/એકલી શું કરી શકું? જે કંઈપણ નવું કરવું છે, એના માટે મુહુર્ત જોવાની જરૂર નથી માત્ર આપણા દ્રઢ સંકલ્પો જ કાફી છે. 

                                                                                                                       
 

અકસ્માતો અને આપણે,

 

 દેશ ક્યારેય સરહદોથી બનતો નથી. સરહદ એ તો કોઈપણ દેશની રાજકીય અને પ્રાદેશિક મર્યાદા બતાવે છે. કોઈપણ દેશનું નકશામાં સ્થાન સરહદ નક્કી કરી આપે છે. આમ તો સરહદો લોકોને તોડવાનું અને વહેચવાનું કામ કરે છે. પણ આજે આપણે સરહદ નહિ સરહદોથી દોરાયેલા આપણા દેશની વાત કરવી છે. એનો ભવ્ય ઈતિહાસ, એની ભવ્ય સંસ્કૃતિ આપણે બહુ વાગોળતા રહીએ છીએ, એના ઉજવવળ ભવિષ્યની આપણે કલ્પનાઓ કરતા રહીએ છીએ. પણ એનો વર્તમાન કદી આપણી સમક્ષ રહેતો નથી. હા આપણી વાતોમાં,ચર્ચાઓમાં, આપણો દેશ કેન્દ્રસ્થાને હોય છે, પણ આપણે દેશ વિશે માત્ર વાતો કરતા રહીએ છીએ. દેશ વિષે જયારે કશું કરવાનું આવે આપણે આઘા ખસી જઈએ છીએ.( જે લોકો દેશ માટે કશું કરતા હોય એણે ખોટું ના લગાડવું) જેને લાગૂ પડતું હોય એની જ વાત અહી થાય છે. આપણે બધા માત્ર ત્યારે જ જાગીએ છીએ જયારે કોઈ સમસ્યા આપણને નડે કે આપણા ઘર સુધી પહોંચે. અન્યથા આપણે સુતા જ રહીએ છીએ. આપણે ઉઠીએ છીએ રોજ પણ જાગીએ છીએ ત્યારે જ જયારે કોઈ દુર્ઘટના આપણી સાથે કે આપણા કુટુંબ સાથે બને. આ દેશમાં એક સામાન્ય સમસ્યા લઇએ. દેશમાં સડક અકસ્માતો નિયમિત થતા રહે છે.અરે આપણે સેકન્ડો કે મીનીટોમાં આંકડા કાઢીએ તો મળી આવે, એવી રીતે અહી લોકો વિહિકલ ચલાવતા રહે છે. દારૂ પીકે ડાન્સ કરેગા નહિ દારૂ પીકે ગાડી ચલાયેંગે એ આપણું સુત્ર છે. નશામાં તરબત્તર વ્યક્તિ જયારે અકસ્માત કરી બેસે છે,નિર્દોષ લોકો એનો ભોગ બને છે, કોઈ ફેમીલી અધૂરું થઇ જાય છે. કોઈ બાળક પોતાના માતા-પિતા કે કોઈ પત્ની પતિ ગુમાવી બેસે કે કોઈ માતા-પિતા પોતાનો વહાલસોયો દીકરો ગુમાવી દે છે. પણ આપણે નથી નશો કરવાનું છોડતા કે નથી ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરી આપણી જિંદગી બચાવવાનું વિચારતા. આપણે ટ્રાફિકના નિયમોને તોડવામાં બહાદુરી સમજીએ છીએ. અતિ ટ્રાફિક વાળા શહેરોમાં તો વ્યક્તિ ઘરે પહોંચે, ત્યારે સમજવાનું કે આજે તે જીવતા પાછા આવ્યા.પણ છતા આપણે અકસ્માતો ટાળવાનો જરાપણ પ્રયાસ કરતા નથી!  

આપણે ત્યાં ૪થાકે પાચમાં ધોરણમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓ વિહિકલ ચલાવતા થઇ જાય છે. લીટરલી ઘણા માતા-પિતા ગર્વ અનુભવતા હોય છે કે મારું સંતાન નાનું હોવા છતાં વિહિકલ ચલાવે છે.એ બાળકોને ટ્રાફિકના નિયમોનું જરાપણ જ્ઞાન હોતું નથી, આગળ થઇ જવાની ઉતાવળમાં તેઓ ગમે તેમ ઓવર ટેક કરે છે અને અકસ્માતોમાં પોતાનો જીવ ગુમાવતા રહે છે. પછી અફસોસ સિવાય આપણી પાસે કશું રહેતું નથી. જીવન ઝડપ કરતાયે સસ્તું બની રહે છે. એક જ વાહનમાં કેપેસીટી કરતા જાજા ભરવાની આપણી પોલીસી પણ ક્યારેક સેંકડોના મૃત્યુનું કારણ બની રહે છે.પણ આપણે કેપેસીટી કરતા વધુ મુસાફરો બેસાડી સૌનો જીવ જોખમમાં મુકતા જ રહીએ છીએ. બાઈકની કેપેસીટી ૨ વ્યક્તિની જ છે, છતાં આપણે ૪/૫ એમ બેસાડતા જ રહીએ છીએ. તમે વિચારો ક્યારેક તો સામસામાં બાઈક ભટકાય તો પણ ૪/૫ લોકો મૃત્યુ પામે છે. કેવી બેદરકારી! આપણી એસ.ટી. બસો તો જાણે ગમે તેટલા મુસાફરો સમાડવાની બસો  હોય એવું જોતા લાગે. અમુક રાજ્યોમાં તો લોકો બસની ઉપર પણ બેસતા હોય છે. આપણી ટ્રેનો પણ આ જ પરીસ્થીતીમાં હોય છે. એક ડબામાં કેપેસીટી કરતા વધુ મુસાફરો ભરી આપણે લોકોની જિંદગીને સસ્તી બનાવી મુકીએ છીએ. અહી વાહનમાં લોકો અંદર બહાર ઉપર જ નહિ પણ બારણે લટકીને પણ પોતાનું જીવન મુસીબતમાં મુક્તા રહે છે. ચાલુ વિહીકલે ચડવું કે ઉતરવું પણ અહી એકદમ કોમન ગણાય છે. ટૂંકમાં અહી લોકોને પોતાની જાતની સલામતી કરતા વધુ ઝડપ વહાલી હોય છે. દરેકને ઝડપી ક્યાંક પહોચવું છે. એ ઝડપમાં તેઓ પોતાની જિંદગીને પણ દાવ પર લગાવી દે છે.ક્યાંક ઉતાવળમાં પહોંચમાં આપણે સીધા ઈશ્વરના ધામમાં પહોચી જતા હોઈએ છીએ.

આવું બધું જયારે વાંચીએ કે સાંભળીએ આપણને પ્રવચન જેવું લાગે, પણ જયારે આપણા પર વીતે ત્યારે જ અમુક બાબતો સમજાતી હોય છે. ઘરમાંથી વિહિકલ લઈને ગયેલું કોઈ જયારે પાછું નાં આવે, ત્યારે આ બધી બાબતોની ગંભીરતા આપણને સમજાતી હોય છે.સરકાર કડક કાયદા કરે, હેલ્મેટ પહેરવાનું કહે, રસ્તા પર સુત્રો મુકે, પણ આપણે તો માનવાનું નહિ એ નક્કી જ કરી લીધું છે. અને જયારે અકસ્માત થાકી આખી જિંદગીની વિકલાંગતા ભોગવવી પડે ત્યારે સમજાય કે આડેધડ વાહન ચલાવવું કેટલું ખતરનાક છે. આપણા દેશમાં કદાચ વસ્તી બહુ છે, એટલે મૃત્યુનું મુલ્ય નહિ સમજાતું હોય! મુંબઈની ટ્રેનોમાં મુસાફરી  આખા વિશ્વમાં સૌથી વધુ એડવેન્ચરીયસ ગણવી પડે લોકો એટલી ઝડપથી જીવનાં જોખમે ચડતા હોય, ટીંગાતા હોય આપણને લાગે વિશ્વમાં આનાથી વધુ સાહસિક કાર્ય કોઈ છે જ નહિ! લોકો ચડતા ચડતા થાંભલા સાથે ભટકાય જાય કે પડી જાય તો માત્ર જોઈ લેવાનું જીવ્યો કે મર્યો? માનવ જીવનનું કશું મહત્વ જ નહિ!

તમને શરૂઆત નું લખાણ જોઈ એવું લાગતું હશે ગાડી પાટા પરથી ઉત્તરી ગઈ કે શું? અરે એ અકસ્માત તો ચર્ચવાના જ રહી ગયા! બેદરકારી ને લીધે દર વર્ષે આપણા દેશમાં બે-ત્રણ મોટા અકસ્માતો થતા જ રહે છે અને સેંકડો લોકો જીવ ગુમાવતા રહે છે. અમુક અકસ્માતો તો સાવ નજીવી બેદરકારીને લીધે થાય છે. પછી તપાસ થાય પણ છેલ્લે કોની બેદરકારી હતી એ નક્કી નાં થાય! અને આપણે પ્રજા તરીકે બહુ ટૂંકી યાદ-શક્તિ ધરાવીએ છીએ. બે-ત્રણ દિવસ હો-હા કરી આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. મિત્રો વિહિકલ આપણી સરળતા અને સગવડતા માટે છે,પણ આપણે જ એને આપણા મૃત્યુનું કારણ બનાવી મુકીએ છીએ. યાદ છે,મિત્રો હમણાં દશેરા પર રાવણ દહન દરમિયાન લોકો એટલા મગ્ન થઇ ગયા કે ક્યારે ટ્રેન આવી અને ઘણા લોકોને કચડી ગઈ એ પણ કોઈને ખબર ના રહી. આપણે ત્યાં હજી એક સ્થળ એવું છે, જ્યાં આવા અકસ્માતો થાય છે અને એ છે ધર્મસ્થાનો દર વર્ષે એકાદ ધર્મસ્થાનમાં એવી ઘટના તો બને જ છે, જેમાં ધક્કા-મુક્કી માં સેંકડો લોકો મૃત્યુને શરણે જતા રહે છે. ઈશ્વર પાસે જવાની ઉતાવળ એટલી કે સીધા ઈશ્વર પાસે જ પહોંચી જાય! ઝડપની લાયમાં જિંદગીને આપણે સાવ સસ્તી બનાવી દીધી છે. ખબર નહિ આપણને સૌને ક્યાં પહોચવાની ઉતાવળ હોય છે. કેમ ખરું ને?

એક પ્રજા તરીકે આવી બાબતો પ્રત્યે આપણે કેટલા જાગૃત છીએ, એ ખ્યાલ આવે એટલે લખ્યું. દરેક સમસ્યા સામે આપણો એક જ ઉકેલ હોય છે, ‘સરકાર કઈ કરતી નથી’ ઓવર ક્રાઉડ આપણો પ્રશ્ન છે, પણ એનો ઉકેલ પણ છે અને એ છે, આપણામાં સ્વયમ શિસ્ત હોવી જોઈએ. બેદરકારીથી વાહન  ચલાવતા પકડાય જઈએ તો દંડ ભરાય કે પછી ટ્રાફિક પોલીસના ખિસ્સા ભરાય એ આપણે નક્કી કરવાનું છે. હેલ્મેટ પહેરવાથી આપણી સુરક્ષા જળવાય તો પહેરવું કે ના પહેરવું એ આપણે નક્કી કરવાનું છે. ટ્રાફિકના નિયમો આપણી સુરક્ષા માટે છે, એ પાળવા કે ના પાળવા એ આપણે નક્કી કરવાનું છે, નહિ તો કોઈ સ્કૂલ-વાન વધુ બાળકોને લઇ જતી હશે અને ઉથલી પડશે, પ્રવાસની કોઈ બસ વિદ્યાર્થીઓ સહીત ગમે ત્યારે અકસ્માત નોતરી બેસશે.જેટલી કાળજી આપણે રાખીશું અમુલ્ય જિંદગીઓ બચાવી શકીશું. હવે તો ફોર ટ્રેક બની રહ્યા છે, સૌનો પોતાનો અલગ ટ્રેક છે, જો આપણે આપણા ટ્રેકને વળગી રહીશું તો અકસ્માત નહિ થાય. બાકી જો દરેક વખતે કોઈ વાહનને ઓવર-ટ્રેક કરવાનો પ્રયાસ કરીશું તો જિંદગી આપણી આઉટ ઓફ ટ્રેક થઇ જશે. નિર્યણ આપણે લેવાના છે, આખરે જિંદગી પણ આપણી જ છે ને? અને યાદ રાખો આપણી જિંદગી માત્ર આપણી એકલાની નથી એની સાથે કેટલાયે અન્ય લોકો સંકળાયેલા છે. એના માટે પણ સલામતી અપનાવીએ.

અકસ્માતો થકી વાહનો તો કાટમાળમાં ફેરવાય જ છે, પણ જિંદગીઓ પણ કાટમાળ બની રહે છે.

                                                                                                          

લોકશાહી,પ્રજા,સરકાર અને આપણે,

 

    લોકશાહી એટલે શું? આ પ્રશ્નનો સૌથી પહેલો જવાબ આપણને નાગરિક-શાસ્ત્ર ભણતા ત્યારે મળ્યો. અબ્રાહમ લિંકન ની એક બહુ જાણીતી વ્યાખ્યા આપણે શીખી ગયા છીએ. “ લોકશાહી એટલે લોકોનું લોકો દ્વારા અને લોકો માટે ચાલતું રાજ્ય.”  બીજી લોકશાહી વિષે એ માહિતી આપણી પાસે છે કે ભારત સૌથી મોટો લોકશાહી ધરાવતો દેશ છે. પણ આપણે એ ના શીખી શક્યા કે લોકોને શીખવી શક્યા કે લોકશાહીની સફળતા માટે ત્રણ બાબતો સૌથી અગત્યની છે,૧) લોકો ભણેલાં હોવા જોઈએ. ૨) લોકોએ પોતાના તમામ પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે કે ના ઉકેલાય તે માટે માત્ર સરકારને જ જવાબદાર ના ગણવી. અને ૩) આપણે પ્રજા તરીકે જે પ્રતિનિધિઓને ચૂંટીએ છીએ તેની પસંદગી કોઈપણ જાતના પૂર્વગ્રહ વિના થવી જોઈએ. હવે એ કહો કે આમાંથી આપણે કઈ બાબતને ભારતની લોકશાહીને સફળ બનાવવા અપનાવી છે? હા આપણે પ્રથમ બાબત પ્રત્યે થોડા આગળ જરૂર વધ્યા છીએ આપણે સાક્ષર બન્યા છીએ પણ શું આપણે સમજુ બન્યા છીએ ખરા? હકીકતે સાક્ષરતા બાબતે આપણને માત્ર આંકડા સાથે જ વધુ સંબંધ છે, પણ એ સાક્ષરતા થકી જે સમજણ આપણામાં આવવી જોઈએ એ આપણે કેળવી શકયા નથી. આઝાદ થયા ત્યારે એવું હતું સાક્ષરતા વધશે તો લોકશાહી પણ આગળ વધશે.પણ એવું થયું કે ના થયું? જવાબ તમારા પર છોડું છું, ત્રીજી બાબતને ધ્યાનમાં લઈએ તો આપણે જે કોઈ પ્રતિનિધીઓને સરકાર ચલાવવા ચૂંટીએ છીએ એને આપણે સમજણ સાથે ચૂંટીએ છીએ કે માત્ર ને માત્ર જ્ઞાતિને આધારે? ઈલેકશન સમયે માત્ર આ એક જ મુદ્દો આપણા ધ્યાનમાં રહે છે, અને આપણે સૌ આપણા કીમતી મતને સાવ કોડીનો કરી મુકીએ છીએ. જે મત વડે આપણે આપણું અને આપણા દેશનું ભાવી ઘડી શકીએ છીએ એ મતને આપણે જ્ઞાતિવાદ ના નામે સાવ ફ્રીમાં આપી દઈએ છીએ. જે મત આપીને આપણે આપણો દેશ આપણા પ્રતિનિધીઓને સોપીએ છીએ એ મતને આપણે સાવ મૂલ્યવિહીન બનાવી દીધો છે. લોકશાહીમાં પ્રજા સૌથી અગત્યનું પરિબળ હોય છે. હકીકત તો એ છે કે લોકશાહી એટલે પ્રજાનું જ રાજ્ય! પણ આપણે એ વ્યાખ્યાને સાવ ખોટી સાબિત કરી દીધી છે. આપણે તો એવું માની લીધું છે કે મત આપી આવીએ એટલે આપણી જવાબદારી પૂરી! પણ આપણને ખબર નથી કે મત આપી દઈએ એટલે જ આપણી જવાબદારી શરુ થાય છે.

   આઝાદી સમયે મહાત્મા ગાંધીજીએ કહ્યું હતું, કે “ દેશના વિકાસ માટે પ્રજાનો સહયોગ સૌથી મહત્વનો છે,”  કોઈપણ રાષ્ટ્ર મહાન ત્યારે જ બને જયારે પ્રજા પુરેપુરો સહકાર આપે. આપણે કોઈ પણ દેશનો ઈતિહાસ તાપસીસું તો જાણી શકીશું કે કોઈપણ દેશ મહાન અને વિકસિત ત્યારે જ બન્યો છે,જયારે ત્યાની પ્રજાએ સરકારની સાથે કદમ થી કદમ મિલાવીને દેશ માટે કામ કરેલું છે. જાપાન ૧૯૪૫માં અણુ-હુમલાનો ભોગ બનેલું અને આપણે ૧૯૪૭માં ગુલામીના અણુ બોમ્બમાંથી આઝાદ થયા. બંને દેશો સમાંતર ચાલ્યા છતાં આજે આપણે જાપાનને વિકસિત અને ભારતને વિકાસશીલ રાષ્ટ્ર તરીકે જોઈએ છીએ. ફર્ક શા માટે? ત્યાની પ્રજાએ પોતાના દેશનાં વિકાસ માટે સરકાર સાથે રહીને કામ કર્યું અને પરિણામ આપણી સામે છે. તેઓ કોઈ પણ બાબતનો વિરોધ કરવા હડતાલ પાડે તો તે દિવસે ૨ કલાક વધુ કામ કરે અને આપણે હડતાલ પાડીએ તો કામ ના કરીએ અને જે લોકો રાજ કમાય રોજગારી મેળવતા હોય એને નુકસાન પહોચાડીએ, એટલું જ નહિ તોફાનો કરીએ, સરકારી મિલકતોને નુકસાન પહોચાડીએ! જયારે આપણને પણ ખબર છે કે આ મિલકતો આપણા કરના પૈસામાંથી જ ઉભી થયેલી છે! શાંતિથી વિરોધ કરતા આપણને આવડતું જ નથી. જાપાન ના લોકોએ માત્ર પોતાના જ દેશમાં બનતી વસ્તુઓ વાપરવાની નીતિ અપનાવી ને પરિણામ આપણી સામે છે. નાના હતા ત્યારથી શીખતા આવ્યા છીએ કે તાળી હમેંશા બે હાથે જ પડે, પણ આપણને એ ગળે ઉતરતું જ નથી. વાંક કાઢવા અને સલાહ આપવા બધા તૈયાર થઇ જઈએ છીએ પણ સહકાર આપવાનો વારો આવે ત્યારે હતા ત્યાં ને ત્યાં! લોકશાહીમાં લોકો જ જો રાજા ગણાતા હોય તો રાજાએ પોતાના દેશના વિકાસ માટે બનતું કરી છૂટવું જોઈએ.

   પ્રજા એ લોકશાહીનો સૌથી મહત્વનો આધાર સ્તંભ છે. જો એ નબળો હશે તો લોકશાહીની ઈમારત ક્યારેય મજબુત નહિ બને. એ આપણે સૌએ સમજવું જ રહ્યું! જનતાને જનાર્દન કહી છે, તો આપણે પણ આપણી જવાબદારીઓ સમજવી પડશે અને નિભાવવી પડશે. આપણે જ્ઞાતિવાદ,ભાષાવાદ,કોમવાદ, ધર્મના નામે ઝઘડા,પ્રાંતવાદ,અનામતને નામે આંદોલનો, આ બધું બંધ કરવું પડશે. આપણે આ બધા વચ્ચે વહેચાઈ જવાને બદલે સંગઠિત રહેવું પડશે. સૌથી અગત્યની વાત એ છે કે કોઈપણ પક્ષ આપણો ‘વોટબેંક’ તરીકે ઉપયોગ ના કરી જાય એ જોવું પડશે. સમજવું પડશે. આપણને મોટા મોટા વાયદાઓ આપી છેતરી ના જાય એ સમજવું પડશે. ચૂંટણી સમયે થતી લોભામણી જાહેરાતોમાં ના આવી તટસ્થ મતદાન કરવું પડશે. આપણે આપણો નેતા નિષ્પક્ષ રહી પસંદ કરવો પડશે. આપણા મતનો વ્યવસ્થિત ઉપયોગ જ આપણને સાચી લોકશાહી તરફ દોરી જશે. આપણે મત માટે કિમતી અને પવિત્ર એવો શબ્દ વાપરીએ છીએ. એ પવિત્રતા જાળવવી પડશે. સરકારની ગલત બાબતોનો શાંતિથી વિરોધ કરવો પડશે. અને એની સાચી બાબતો સ્વીકારી અને સહકાર આપવો પડશે. સરકારની લોકઉપયોગી યોજનાઓનો ગલત નહિ પણ સાચો ઉપયોગ કરવો જ રહ્યો! જે લાભો જે વર્ગ માટે હોય તેના સુધી પહોચાડવાની જવાબદારી આપણી સૌની છે. સબસીડીનો ગેસનો બાટલો કલાબઝારમાં વેચાય ના જાય એ આપણે જોવાનું છે. કોઈપણ સરકારી કર્મચારી વ્યવસ્થિત કાર્ય કરે તે જોવાની જવાબદારી આપણી સૌની છે. ભ્રષ્ટાચાર ત્યારે જ થાય છે જયારે આપણે સામેથી ઓફર આપીએ છીએ. આપણી પાસે હવે સોસીયલ મીડિયા જેવું મજબુત સાધન છે, જેનો ઉપયોગ કરી આપણે કોઈપણ પ્રકારના ભષ્ટાચારને ખુલ્લો પાડી શકીએ છીએ.

  ગરીબી, બેકારી,ભૂખમરો, દારૂની આદત,બળાત્કાર,ભ્રૂણહત્યા,વસ્તી-વધારો,વગેરે જેવી આફતો સામે આપણે સૌએ સાથે મળીને લડવું પડશે. એક પ્રજા તરીકે આપણે રાષ્ટ્રના વિકાસમાં પુરેપુરો સહકાર આપવો પડશે. જાપાન તો એક ઉદાહરણ છે, વિશ્વના એવા કેટલાયે રાષ્ટ્રો છે, જે પ્રજા થકી જ વિકસ્યા છે. ઇઝરાયેલ,ડેનમાર્ક,જર્મની,વગેરે રાષ્ટ્રો આના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો છે. તો આપણે પણ પ્રજા તરીકેની ફરજો બજાવવી જ રહી. આપણે જો દુષણોમાંથી બહાર આવી જઈશું તો રાષ્ટ્રને પણ બહાર લાવી શકીશું. “ be the change you wish to see in the world.” 

તમને થશે સરકાર વિષે કશું ના લખ્યું પણ મિત્રો જો પ્રજા જાગશે તો એને જાગવું જ પડશે! અને આમપણ સરકાર તો આપણે જેને પસંદ કરીએ એની જ બને છે ને? યથા પ્રજા તથા રાજા! આપણા પ્રતિનિધિઓ આપણામાંથી જ આવે છે ને? તો ચાલો એક તટસ્થ અને સ્વચ્છ સરકાર પસંદ કરીએ અને દેશના વિકાસમાં યથાયોગ્ય ફાળો આપીએ. માત્ર વાતો નહિ કામ પણ કરીએ.

  in democracy People shouldn't be afraid of their government. Governments should be afraid of their people.”
― Alan Moore,

તેં શું કર્યું?
દેશ તો આઝાદ થાતાં થઈ ગયો, તેં શું કર્યું?
દેશ જો બરબાદ થાતાં રહી ગયો, એ પુણ્ય આગળ આવીને કોનું રહ્યું?
‘લાંચ રુશ્વત, ઢીલ, સત્તાદોર, મામામાશીના, કાળા બજારો, મોંઘવારી: ના સીમા!’ -
રોષથી સૌ દોષ ગોખ્યા, ગાળથી બીજાને પોંખ્યા.
આળ પોતાનેય શિર આવે ન, જો! તેં શું કર્યું?
આપબળ ખર્ચ્યું પૂરણ? જો, દેશના આ ભાગ્યમાં તેં શું ભર્યું?
સ્વાતંત્ર્યની કિંમત ચૂકવવી હર પળે; સ્વાતંત્ર્યના ગઢકાંગરા: કરવત ગળે. ગાફેલ, થા હુંશિયાર! તું દિનરાત નિજ સૌભાગ્યને શું નિંદશે?
શી સ્વર્ગદુર્લભ મૃતિકાનો પુણ્યમય તુજ પિંડ છે.
હર એક હિંદી હિંદ છે,
હર એક હિંદી હિંદની છે જિંદગી.
હો હિંદ સુરભિત ફુલ્લદલ અરવિંદ:
એ સ્વાતંત્ર્યદિનની બંદગી.
(ઉમાશંકર જોશી)